Skinheadzi - ideologia nienawiści
Sylwia Nowak-Gorgoń | 2017-11-15Źródło: Filmosfera

Shane Meadows jest brytyjskim reżyserem, który tworzy filmy zaangażowane społeczne, poruszające problemy współczesnej młodzieży. Jego obraz „This is England” został ogłoszony najlepszym filmem brytyjskim roku 2008. Meadows w swoim dziele na przykładzie subkultury skinheadów stara się ukazać mechanizmy działania ideologii nienawiści, jak i rozliczyć się z historycznymi wydarzeniami. Poniżej analiza tego świeżego, tętniącego energią filmu, zarazem poruszającego niezwykle ważkie kwestie nie tylko dla mieszkańców Wysp Albionu.

Dobry czas na zmianę
Spójrz, szczęście które miałem
Może czynić dobrego człowieka
Z powrotem złym
Więc proszę, proszę, proszę
Pozwól mi, Pozwól mi, Pozwól mi,
Pozwól mi dostać co chcę
Tym razem

(Fragment tekstu piosenki „Please Please Please Let Me Get What I Want” ze ścieżki dźwiękowej z filmu „To właśnie Anglia”)


Shaun Field nie jest szczęśliwym dzieckiem, nie ma przyjaciół. Przez swoje niemodne ubranie z ery wodnika, jest wyśmiewany w szkole. Czuje się samotny oraz zagubiony w rzeczywistości w której się znalazł. Główny bohater filmu „To właśnie Anglia” jest dzieckiem, w którym kryją się niewypowiedziane potrzeby i pragnienia. Tematyka zagubionego dziecka była wielokrotnie poruszana w kinie brytyjskim. Zawsze podobnie ukazana. Dzieciństwo zdeterminowane jest przez czas i miejsce urodzenia. Historia dziecka jest zawsze opowiedziana na tle wydarzeń politycznych i obyczajowych. Zastana sytuacja ewokuje pewne zachowania rodziców, które uniemożliwiają „zwyczajną” relację rodzic – dziecko. Brytyjscy filmowcy przekonują nas, że dzieciństwo, przynajmniej w Wielkiej Brytanii, nigdy nie jest beztroskie.

W „To właśnie Anglia” głównego bohatera poznajemy w momencie ostatniego dnia szkoły. Rozpoczyna się lato. Jest rok 1983. Czas i miejsce akcji są istotne dla interpretacji filmu, ponieważ reżyser Shane Meadows oprócz obrazu o dorastaniu i przynależności subkulturowej skinheadów, stworzył film, który ma rozliczyć Wielką Brytanię z rządów Margaret Thatcher oraz z jej „zwycięskiej” wojny o Falklandy. Wojna, pomiędzy siłami brytyjskimi a argentyńskimi, zakończyła się 14 czerwca 1982 roku. Jest to data kończąca działania zbrojne. Zdaniem Meadowsa w Wielkiej Brytanii, efekty półrocznej wojny są nieustannie widocznie. Wojna o prestiż, której społeczeństwo brytyjskie nie rozumiało, o czym mówi jeden z bohaterów filmu, odcisnęła piętno na każdym obywatelu. Zwłaszcza na Shaunie, który stracił ojca, żołnierza walczącego przeciwko argentyńskim wojskom. Motyw braku ojca jest kluczowy dla filmu „To właśnie Anglia”. Pustka po rodzicu jest ciągle obecna, podobnie jak, zdjęcie przy łóżku Shauna, które przedstawia ojca w galowym mundurze. To, iż główny bohater jest półsierotą jest motorem całej historii. Shaun szuka kogoś, kto zastąpi mu ojca. Na początku tę rolę przyjmuje Woody (Joseph Gilgun), potem Combo (Stephen Graham). Są oni skinheadami.
 
Rytuał przejścia. Subkultura jako zabawa i spontaniczna więź przyjaźni
Jak stać się skinheadem? Wystarczy kupić buty firmy Doc Martens, jeśli akurat ich nie ma, można zastąpić je butami firmy Thomkins. Do tego założyć obcisłe dżinsy firmy Levi’s, koszule firmy Bena Hermana oraz kolorowe szelki. Ubiór skinheadów według badaczy jest archetypicznym nawiązaniem do kultury źródłowej. Pewną formą gloryfikacji stylu klasy robotniczej, kultury proletariackiej. Na koniec ostrzyc włosy na bardzo krótko. W taki sposób główny bohater staje się jednym z nielicznych, jednocześnie staje się jednym z wielu. Staje się skinheadem. Meadows potwierdza stereotyp, że to image w głównej mierze jest wyznacznikiem przynależności subkulturowej. Tak też się dzieje w wypadku Shauna.

Głównym zamiarem reżyserskim było zderzenie dwóch odmiennych wizji subkultury skinheadów. Shaun  jest  zaproszony do uczestnictwa w życiu pierwszej grupy skinheadów, przez ich członków. Ściślej przez przywódcę grupy. Sam nie zabiega o to, chociaż od początkowych kadrów widzimy jego wyobcowanie ze środowiska szkolnego oraz potrzebę wspólnoty z rówieśnikami. Wymowny jest kadr, gdy chłopiec siedzi sam w łódce na łące, a jego postać niknie w nieskończonej przestrzeni przyrody. Shaun zostaje zaproszony na „polowanie” przez Woody’ego, przewódcę grupy.



Samo „polowanie” jest interesującym wydarzeniem. Polega na przebraniu się w najróżniejsze i najśmieszniejsze  stroje, a następnie przystąpieniu do niszczenia pustostanów. Owe „polowanie” ma tak naprawdę dwie funkcje. Po pierwsze jest czystą formą zabawy, po drugie jest zakamuflowaną formą agresji. Melanż tych dwóch form powoduje, że „polowanie” ma swoistą funkcje terapeutyczną. Niechęć czy nienawiść skierowane są w próżnię, dzięki czemu nikt na tym nie cierpi. W taki sposób Woody i reszta wyładowują swoje rozczarowania, dzięki czemu ukazani są w filmie jako „kolorowa młodzież”, która w rzeczywistym życiu przestrzega norm społecznych. Sam wizerunek grupy jest groźny, odbiegający od „normalności”, samo zachowanie nie odbiega od „zwyczajnej  młodzieży”. Shaun wraz z nowymi przyjaciółmi, przeżywa najszczęśliwsze chwile życia. Przestaje być anonimowym i nieszczęśliwym dzieckiem. Woody zastępuję mu ojca. Shaun doświadcza pierwszej ważnej fascynacji płcią przeciwną. Starsza dziewczyna nie odrzuca jego zainteresowania swoją osobą.

W ten idealny świat, w którym znalazł się Shaun wkracza jednak Combo, przyjaciel Woody’ego. Pojawienie się Combo od początku wprowadza w film atmosferę zagrożenia oraz nienawiści. Już samo wejście Combo do domu Woody’ego jest przepełnione przemocą. Jest to przemoc upozorowana, jednakże w dalszych losach bohaterów doświadczymy, że znajdzie ona również wymiar rzeczywisty. Opowieści więzienne Combo od razu ukazują, że w nowy beztroski świat Shauna wkroczyła ideologia, która powoduje agresje, nienawiść oraz przede wszystkim podział na lepszych i gorszych ludzi. By wydobyć różnice pomiędzy tymi dwoma światami, Meadows wplata we właściwą akcję filmu sceny „prezentacji” dwóch grup, o których opowiada film. Powstają dwie wizytówki grup w stylistyce wideoklipu. Pierwsza sekwencja to demonstracja grupy Woody’ego. Grupa skinheadów, najpierw chłopców (wraz z czarnoskórym Milkiem), potem dziewcząt zmierza ku obiektywowi kamery, prezentując swój image a zarazem swoją równość i integracje. Kadrom ze wspólnego spędzania czasu, wakacyjnej zabawy i eksponowania swego wizerunku towarzyszy utwór „Louie Louie” grupy Toots & The Maytal. Szybki montaż, zwolnione zdjęcia, ruchy postaci zsynchronizowane zostają z muzyką. Druga ekspozycja jest poświęcona zorganizowanej grupie skinheadów, do której należy Combo.


Znów ta sama kompozycja obrazu, jak przy pierwszej demonstracji. Jednak nadaremnie szukać tutaj ducha zabawy i radości. Zabawę zastępuje zastraszenie emigrantów i pisanie obraźliwych haseł na murach. W zdjęciach, które przedstawiają nam poczynania Combo, Shauna i innych wyczuć odmienny charakter grupy. Teraz panuje dyscyplina, wrogość, nienawiść, które potęguje jakże różna w charakterze od utworu „Louie, Louie”, muzyka Ludovico’a Einaudi’a. Sekwencja gdy Combo, Shaun i inni zmierzają ku swoim „wrogom” mocno przypomina scenę przedstawiającą grupę Alexa z „Mechanicznej pomarańczy”, której poczynania są uwarunkowane przez umiłowanie przemocy. Jednak w filmie Kubricka agresywne czyny są gloryfikacją przemocy, zaś w „To właśnie Anglia” agresja jest tylko pochodną wewnętrznego rozdarcia i zagubienia.

Subkultura jako zorganizowany ruch ideologiczny. Ideologia nienawiści jako zagarnięcie tożsamości
Scena, w której Lol (Vicky McClure) ścina włosy Shaunowi, a on „staje się skinheadem” ma znaczenie symboliczne. Jest przejściem, formą inicjacji. Shaun staje się członkiem subkultury, co za tym idzie staje się też mężczyzną. Wizerunek skinheadów został naznaczony ideologią, ich wygląd miał oznaczać ciągłą gotowość do walki. Skinheadzi mieli być żołnierzami, którzy w odpowiednim momencie wyruszą na swoją ideologiczną wojnę. Krótko ostrzyżone włosy miały stać się wyróżnikiem tej subkultury. Grupa Woody’ego przyjęła ten wizerunek, ale bez późniejszych nadbudowanych idei. Woody i reszta jego grupy identyfikują się z historią i tradycją subkultury skinheadów. Dla młodych ludzi subkultura to schronienie, gdzie można pielęgnować swoje marzenia, potrzebę radości, szczęścia i wspólnoty. Shaun wykorzystuje image, by być blisko z innymi ludźmi. Jednakże ten wizerunek aktywizuje dalsze wydarzenia. Przez poznanie Combo, główny bohater staję się narzędziem w rękach ideologii. W tym znaczeniu obcięcie włosów może oznaczać „zawładnięcie siłą drugiej osoby”. Tak postępowali Germanie goląc głowę swym niewolnikom. W średniowieczu goleniem głowy karano czyny przestępcze. Podobnie można odczytywać sytuacje, w której znalazł się Shaun.


 
Bohater w pewnym momencie stanie się jednostką zręcznie zmanipulowaną przez Combo. Starszy przyjaciel wykorzysta największą słabość chłopca jaką jest brak ojca, ażeby wpoić mu „jedynie słuszne poglądy”. Combo wykorzystuje Shauna, jednakże on sam również jest jednostką zmanipulowaną. Nie wiemy jaki był kiedyś Combo, ale widz zdaje sobie sprawę, że pobyt w więzieniu go zmienił. Postać Woody’ego wypowiada wzmiankę o tym, że „w więzieniu wyprali mu mózg”. Combo jest taką samą ofiarą jak Shaun. On również jest samotny. Jego miłość zostaje odrzucona przez Lol. Jego życie także naznaczone jest brakiem. Brakiem miłości. Niespełnione pragnienia rodzą nienawiść. Postać Combo jest lustrzanym odbiciem Shauna. Combo to Shuan kilkanaście lat później. Główny bohater wszedł na identyczną ścieżkę, co jego przyjaciel. Jest to ścieżka ludzi samotnych i wyobcowanych. Jest też na niej Meggy (Perry Benson), który poprzez swoją nadwagę, czuje się gorszy od nich. Strach przed odtrąceniem sprawia, że na początku to on najgorzej traktuje Shauna. Trójka przyjaciół to samotne, nieszczęśliwe i zagubione jednostki. Są najłatwiejszym celem dla ideologii nienawiści. Combo zabiera swoich nowych towarzyszy na spotkanie grupy o skrajnych poglądach prawicowych – National Front, gdzie zabawę zastępują wykłady na temat bycia Anglikiem. Słowa niosą za sobą brawa i optymistyczny nastrój. Odmienność poglądów jest niedozwolona, o czym przekonuje się jeden ze skinheadów, Puke.

Ruch skinheadów kojarzy się z takimi hasłami jak antysemityzm, rasizm, „biała siła”, nacjonalizm, nietolerancja dla odmienności. Eskalacja przemocy stała się bazą ich ideologii. W „To właśnie Anglia”, nienawiść jest skierowana przeciw czarnoskóremu Milky’owi (Andrew Shim), pakistańskiemu sprzedawcy oraz innym emigrantom. Według ideologii Anglia jest w sercu i umyśle prawdziwych Anglików. Białych Anglików. National Front głosi, iż trzeba być dumnym z tego, iż jest się Anglikiem. Słowa przywódcy Lenny’ego (Frank Harper), wydają się zadziwiające gdy widzimy, iż spotkanie jest tajne. A sam Lenny w garniturze całkowicie odcina się w świecie zewnętrznym od ruchu skinheadów. Meadows dyskredytuje w ten sposób głównych przedstawicieli ruchu, którzy próbują zdobyć swoich zwolenników wśród tych, którzy są zagubieni. Żądają od nich rzeczywistej walki, a sami pozostają w ukryciu, ponieważ ideologia zawsze działa w ukryciu. W podobny sposób ukazane są mechanizmy tworzenia ruchów ideologicznych, opartych na subkulturze skinheadów w amerykańskim filmie „Więzień nienawiści” Tony’ego Keya.

Bohaterowie „To właśnie Anglia” również stają się więźniami nienawiści. Co doskonale obrazuje scena w której Combo bije czarnoskórego kolegę. Bezpośrednim bodźcem dla Combo jest opowieść Milka o swoim życiu, wypełnionym rodzinnym ciepłem i miłością. Uzdrowicielska siła miłości nie jest dla Combo. W małym  pokoju, gdzie Combo zaprasza Milka, aby zażyć narkotyki unosi się atmosfera nienawiści i zagrożenia. Spotkaniu towarzyszy słuchanie muzyki soul. W scenie pobicia Milka słyszymy utwór „The Dark End Of The Street”, czarnoskórego wokalisty soulowego Percy’ego Sledge’a. Tytuł utworu jest kompatybilny do sytuacji w której znaleźli się bohaterowie. Wszyscy są w pułapce, w ślepej uliczce. Milkowi grozi niebezpieczeństwo. Combo również dotarł do końca drogi. Drogi bez wyjścia. Zachowaniem Combo rządzą sprzeczne uczucia i idea. Słuchając muzyki soul mówi, że jest skinheadem od początku powstania subkultury i pamięta, że jej korzenie mają czarny kolor, jednak to wspomnienie nie jest w stanie powstrzymać go od agresji. Gdy Combo przestaje bić, przerażony Shaun rozpaczliwie pyta „Co zrobiłeś Combo?”. Combo nie potrafi odpowiedź, gdyż jego nienawiść nie została określona ani nazwana. Płacząc mówi, że „nie chciał tego, że On tego nie zrobił”.

Combo jest postacią tragiczną. Został zarażony nienawiścią. Stracił swoje prawdziwe „ja”. Stał się tym kim kazano mu być. Meadows po kulminacyjnej scenie, wplata obrazy z wojny o Falklandy. Na wietrze dumnie powiewa flaga Wielkiej Brytanii. Ludność i żołnierze świętują zwycięstwo. Jednak jest ono okraszone wieloma ofiarami, o których przypinają tylko porzucone hełmy i broń. Oprócz ofiar na froncie,  w kraju jest jeszcze większa ich ilość - Combo, Shaun, Milky. Sceny przedstawiające zwycięskich żołnierzy brytyjskich, poprzedza krótki obraz pasącego się stada owiec. Całe społeczeństwo jest ofiarami ideologii. Jednak nie można się od niej uwolnić, gdyż jest ona głęboko zakorzeniona w każdej jednostce. To ona tworzy tożsamość każdego z nas. Owce również mają symbolizować poniesioną ofiarę. Ofiarami są zabici żołnierze w trakcie działań zbrojnych, Shaun, Combo, Milky oraz cała społeczność brytyjska. Wojna i ruch subkulturowy rządzą się podobnym prawem. Prawem ideologii, a motorem wszelkich działań jest nienawiść, która nie zwraca uwagi na swoje ofiary. Żołnierzy, którym udało się przeżyć, czeka powrót do domu. Witają ich stęsknione rodziny. Shaun też tęsknił. Jednakże on będzie tęsknił dalej. Zostały mu tylko zdjęcia ojca. Ale jego samotność zostaje przełamana. Dzieje się tak dzięki matce, która kocha syna ale ona również jest zagubioną ofiarą. Dopiero w ostatnich scenach, następuje przełomowa rozmowa, której tematem są fotografie zmarłego męża i ojca. Rozmowa jest zdawkowa i nieporadna, ale jest nadzieją, że Shaun i matka będą starać się rozmawiać o swoich tęsknotach i uczuciach. Razem mogą pielęgnować pamięć o utraconej osobie.

Odrzucenie ideologii nienawiści. Ideologia manipulacji medialnej
Samo zakończenie filmu to scena nad morzem. Shaun wyrzuca flagę do wody. Wcześniej dostał ją od swojego „zastępczego ojca”. Jest to gest symboliczny. Zderzmy zakończenie „To właśnie Anglia” z dwoma innymi obrazami filmowymi. Chłopiec nad morzem, który zaczyna nowy etap życia, kojarzy się z obrazem „400 batów” Francoisa Truffauta. Shaun tak samo, jak Antoine (Jean-Pierre Léaud) patrzy w zakończeniu filmu prosto w kamerę, następuje stopklatka. Bohaterów łączy dzieciństwo, które naznaczone jest brakiem. W pierwszym przypadku brakiem ojca, w drugim brakiem miłości rodzicielskiej. Łączy ich także ostatnia scena. Scena pełna nadziei, ale także niepewności. Morze jest symbolem życia, symbolem początku i końca, „siedzibą niewyczerpanych sił witalnych”. Shaun obcinając włosy stracił swoją moc, powierzył siły komuś trzeciemu. Teraz w obliczu bezkresnej wody odzyskuje władze nad samym sobą. Odzyskuje własne „ja”. Zakończenie filmu jest także kongruentne do zakończenia kultowego filmu o modsach „Quadrophnenii” (1979) w reżyserii Franca Roddama. Jimmy (Phil Daniels) zrzuca skuter z klifu do wody. Topi z nim wiarę w subkulturę modsów, która okazuję się zakłamaną alternatywą życia. Shaun wyrzuca flagę. Wraz z nią topi ideologię skinheadów opartą na eskalacji nienawiści wobec innych ludzi. Jest to forma oczyszczenia postaci. Symboliczne obmycie, które ma zwiastować nową szansę. Roddam i Meadows zostawiają widza z pytaniem „co dalej?”. Widz jest pełen nadziei, ale zarazem obaw.



Zrzucenie skutera i flagi do wody ma także jeszcze jedno znaczenie. Jest to wypowiedź autorska obydwóch reżyserów. Roddam topi skuter, gdyż jego film jest głosem sprzeciwu na zafałszowaną kulturę opartą na konsumpcji. Pojazd jest symbolem tej kultury. Meadows topi flagę z krzyżem św. Jerzego, ponieważ jego film jest oskarżeniem wobec ideologii nienawiści oraz głosem przeciwko wojnie, która zbiera swoje żniwa nie tylko na polu walki. Flaga zaś symbolizuje ideologię.

W scenach początkowych filmu „To właśnie Anglia” zawarta jest próba przedstawienia Wielkiej Brytanii oraz kultury popularnej w obrazowym skrócie. Przy dźwiękach  utworu „54-46 Was My Number” zespołu Toots & The Maytals mamy kolaż niezwykłych obrazów, które tworzą współczesną historię i kulturę. Widzimy: Margaret Thatcher, ślub księcia Karola i Diany, subkultury modsów i skinheadów, nacjonalistów, emigrantów, zamieszki na ulicach, strajki, zespoły muzyczne, kostkę Rubika, kadr z serialu „Nieustraszony”, komputery, gry video, zbrojenia rakietowe, nowe zmechanizowane fabryki, produkcje płyt CD. Ostatnie zdjęcia zderzają  zwycięstwo Thatcher w wyborach parlamentarnych oraz zdjęcia z wojny o Falklandy. Żołnierze niosą flagę, którą w ostatnich scenach filmu zawieszą na znak wygranej wojny. Meadows zderza kadry zabitych i rannych żołnierzy z lekko drwiącymi zdjęciami pani premier w trakcie wizyty wojskowej. Cała nasza pamięć, tożsamość, historia, kultura to prezentowane obrazy. To one tworzą naszą rzeczywistość. Każdy obraz nosi w sobie odrębne znaczenie. Zręczna manipulacja nimi sprawi, że powstaną nowe znaczenia. Reżyser odkrywa tą prawdę przed nami, zarazem układa swoją wizję Wielkiej Brytanii roku A.D. 1983. Meadows poprzez autorską konstrukcję obrazu, pokazuję, iż obraz, sam w sobie także może być środkiem manipulacji.

Jednakże w obrazie Meadowsa jest wyczuwalna nadzieja. Tym, co może uratować świat przed falą nienawiści i manipulacji są uczucia. Shaun może być uratowany przez miłość swojej matki oraz przyjaźń Woody’ego i innych. Meadows nie krytykuje samego zjawiska subkultur. Pokazuje jednak, że to, co jest dobre i wartościowe, poprzez bezwzględną manipulacje może stać się czymś niebezpiecznym.