„Umysł przestępcy” („Criminal”) Ariela Vromena nie jest oryginalnym pomysłem fabularnym, co cechuje twórczość reżysera, nie umniejsza to jednocześnie jego osiągnięć.

Akcja filmu dotyczy procesu przeszczepienia pamięci agenta amerykańskiego wywiadu, Williama Pope’a (Ryan Reynolds) do umysłu przestępcy, który nie ma żadnych uczuć - Jericho (Kevin Costner). Na zlecenie szefa Billa, Quakera Wellsa (Gary Oldman), doktor Franks (Tommy Lee Jones) dokonuje zabiegu. Jericho ma dokończyć misję Pope’a i schwytać Heimdahla (Jordi Molla), który z kolei chce przechwycić program „Holendra” (Michael Pitt), aby pozbawić rządów wszystkie państwa. Jericho z czasem przypomina sobie nie tylko szczegóły zadania, ale także rodzinę agenta, żonę Jill (Gal Gadot) i córkę Emmę (Lara Decaro).

Już w „Johnnym Mnemonicu” (1995) Keanu Reeves zagrał tytułową postać, która wykorzystuje swój mózg do przenoszenia wszczepianych danych. Wymiar funkcjonowania pamięci to osobne zagadnienie, które reprezentują takie filmy jak „Pamięć absolutna” Paula Verhoevena z 1990 roku z Arnoldem Schwarzeneggerem w roli głównej (w nieudanym remake’u Lena Wisemana z 2012 roku w tę postać wcielił się Colin Farrell), „Zapłata” z Benem Affleckiem i Umą Thurman z 2003 roku w reżyserii Johna Woo czy „Zakochany bez pamięci” (2004) z Jimem Carreyem i Kate Winslet w reżyserii Michaela Goundryego, filmu nagrodzonego Oscarem za scenariusz oryginalny (nieadaptowany), co jest dość dyskusyjne pod względem ujęcia tematu, ale zrozumiałe pod względem wykorzystania motywu, w tym przypadku usuwania wspomnień dotyczących ukochanej osoby. Równie uroczą historią jest „50 pierwszych randek” (rok produkcji również 2004) z Adamem Sandlerem i Drew Barrymore, w którym kobieta traci pamięć długotrwałą i wpisuje tym samym obraz Petera Segala do kanonu. Z kolei Guy Pearce w „Memento” Christophera Nolana (na podstawie powieści „Memento mori” jego brata Jonathana) gra Leonarda Shelby’ego, który wskutek wypadku traci pamięć krótkotrwałą. Natomiast wizualne efekty manipulacji reżyser świetnie uwydatnił w „Incepcji”. Wprowadzenie umysłu bohatera do wspomnień przestępcy miało miejsce w filmie „Extracted” (zatytułowanego wymownie „W umyśle wroga”) z Sashą Roizem, który zagrał naukowca uwięzionego w umyśle. Film z 2012 roku Nira Paniryego w dużej mierze przypomina wcześniejszą „Celę” (2000) z Jennifer Lopez. Zatem próba poznania umysłu drugiego człowieka, często mordercy to motyw, który inspiruje wielu twórców filmowych.

Działania mające wpływ na osobowość, definiowanie tożsamości i kształtowanie tego, kim jesteśmy, swoistego jestestwa, podejmowana była w wielu produkcjach, pod wieloma aspektami. Zwłaszcza w kwestii odkupienia win przez przestępców skazanych i osadzonych. Do takich bohaterów należy m.in. Ray Liotta, który w filmie „Control” Tima Huntera z 2004 roku, zagrał Lee Raya, również skazańca, którego poddano eksperymentowi, jednakże jego osobowość próbowano zmienić przez podanie medykamentów. Warto pamiętać, że takiemu procesowi połączonemu z pokazywaniem obrazów pełnych przemocy, aby wzbudzić do nich odrazę, był poddawany bohater „Mechanicznej pomarańczy” (1971) Stanleya Kubricka, na podstawie powieści Anthony’ego Burgessa, z niezapomnianą rolą Malcolma McDowella. Paul Walker również zagrał skazanego, który ma szansę zmienić swój los, jak bohater Liotty. W obrazie „The Lazarus Project” (przekład na język polski ponownie wyjaśnia tytuł jako „Nowe życie”) z 2008 roku znany z kina akcji aktor wykazał się zdolnościami dramatycznymi.

Ważny aspekt tych przykładów to kwestia, jak dalece można ingerować farmakologicznie, aby zmienić charakter człowieka oraz refleksja na poziomie psychologii i filozofii, czy to wciąż ta sama osoba. Warto także zapoznać się z „Unknown” („Nieznani”) filmem z Jimem Caviezielem, którego bohater wskutek utraty pamięci, podczas odtwarzania wydarzeń, dochodzi do prawdy o samym sobie. W interesujący sposób kwestię tożsamości i świadomości o wykreślonych wspomnieniach podjęli twórcy „Imperium wilków” (2005) w reżyserii Chrisa Nahona z Jeanem Reno. Procedura zaszczepienia pamięci przypomina zabieg, jakiemu poddany był kapitan Colter Stevens, bohater Jake’a Gyllenhaala z „Kodu nieśmiertelności”, chociaż we francuskiej produkcji bohaterkę poddano zabiegowi w przeciwstawnych okolicznościach. Pod tym względem Jericho przypomina kpt. Stevensa. Vromen wykorzystuje motyw zabiegu na pamięci w kontekście stworzenia żołnierza uniwersalnego, idealnego do podjęcia się każdego zadania.

Wspólną cechą dla powyższych filmów z kategorii odkupienia win przez przestępców są te dwa elementy ukazujące ludzkie cechy człowieka oraz system, w jakim funkcjonują nie tylko więźniowie, ale i przedstawiciele prawa, ukazani zarówno jako oddani swojej pracy, jak i wykorzystujący swoje stanowisko. Jednak wina poszczególnych bohaterów jest bezsporna, zadośćuczynienie społeczeństwu wymagane, a zmiana zachowania postaci pożądana, aby wykazać istotę człowieczeństwa, polegającą na daniu drugiej szansy każdemu.

Nie ma specjalnego usprawiedliwiania poczynań poszczególnych bohaterów, ponieważ pytanie unde malum, skąd pochodzi zło, jest często wyjaśniane przez kreację postaci. Istotność przemocy oraz stosowanych środków, aby jej zapobiegać to ważne elementy powyższych produkcji. Nie bez powodu istnieje przysłowie: „przemoc rodzi przemoc”, która do niczego nie prowadzi.

O wiele ciekawszy jest proces przemiany i pytanie, skąd w złym człowieku tyle pokładów dobra. Dualizm emocjonalny udowadnia, że nie ma dobra bez zła i zła bez dobra. Opowiedzenie się po jednej lub drugiej stronie to wciąż kwestia indywidualnego wyboru każdego człowieka.

W „Umyśle przestępcy” Kevin Costner portretuje rolę Jericho tak jak Liotta Lee Raya. Warto wspomnieć, że Liotta zagrał u Vromena w „Iceman. Historii mordercy” o Richardzie Kuklińskim. Kreacja Costnera odwołuje się do tej postaci pod względem charakteru przestępcy, który nie czuje empatii. Bezwzględność Jericho to część charakteru, której bohater nie chce stracić, w przeciwieństwie do Raya. W trakcie rozwoju akcji w Jericho budzą się uczucia, których jednak mężczyzna zamierza odrzucać.

Lekarza w „Control” zagrał Willem Dafoe, który z oddaniem prowadzi badania nad lekiem wywołującym empatię. Doktor, który początkowo widzi w więźniu podmiot eksperymentu, z czasem zaczyna dostrzegać zmiany w człowieku, którego postawę korygował. Tommy Lee Jones w roli doktora Franksa, podobnie kreuje postać zaangażowanego autora programu przeszczepu pamięci. Długoletnie wysiłki przynoszą oczekiwany efekt, a dr Franks troszczy się o pacjenta z należytą dbałością, jednocześnie mając na uwadze misję agenta Wellsa, który zlecił uruchomienie procedury.

Nie jest to także pierwsze takie dokonanie aktorskie w dorobku Ryana Reynoldsa, który zagrał z Benem Kinsleyem w „Self/less” („Klucz do wieczności”) w reżyserii Tarsema Singha (autora wspomnianej „Celi”) z 2015 roku, jednakże tym razem jest to dla Reynoldsa odwrotna rola, zagrana bezpośrednio po realizacji poprzedniej kreacji. U Singha Reynolds grał Marka, któremu zaszczepiono świadomość Damiena (Kinsley), u Vromena to wspomnienia jego bohatera Billy’ego Pope’a zostały zaszczepione Jericho (Costner). Kanadyjski aktor w obu produkcjach zagrał pozytywne postaci, które muszą zmierzyć się z konsekwencjami dążenia ludzkości do nieśmiertelności w fizycznym bądź psychicznym wymiarze. Środki farmakologiczne mają umożliwić funkcjonowanie Damienowi, natomiast powracające wspomnienia Marka w filmie Singha udowadniają, że to istotna część tożsamości związana z uczuciami do najbliższych, które po części decydują o tym, kim jesteśmy. U Vromena wspomnienia granego przez Reynoldsa Pope’a są kluczowym materiałem, bez którego bohater Costnera nie może się obyć, aby wykonać powierzoną misję, wpływają także na jego osobowość, uruchamiając część mózgu odpowiedzialną za uczucia, które wcześniej nie były dostępne Jericho.

Gary Oldman wystąpił w roli Quakera Wellsa, zdeterminowanego agenta wywiadu, który dla powodzenia operacji decyduje się uruchomić program przeszczepu pamięci, aby śmierć poległego podwładnego oraz zdobyte informacje nie poszły na marne. Jak błędnie podano w książce dołączonej do płyty, aktor nie dostał Oscara za swoją rolę George’a Smiley’a w ekranizacji powieści Johna Le Carré’a „Druciarz, krawiec, żołnierz, szpieg” zatytułowanej „Szpieg”, genialny Brytyjczyk dostał wyłącznie nominację za tę kreację do Nagrody Akademii, BAFTY, Satelity, Europejskiej Nagrody Filmowej, IFTY (Irlandzkiej Nagrody Filmowej i Telewizyjnej) i BIFY (British Independent Film Award). Niemniej, grono wielbicieli Oldmana, wciąż postuluje, że po docenieniu Leonardo DiCaprio za grę w „Zjawie”, następnym zwycięzcą w kategorii „najlepsza pierwszoplanowa rola męska” był właśnie Anglik, zatem pozostaje mieć nadzieję, że ta pomyłka okaże się prorocza. Nagrodę natomiast przyznano Jeanowi Dujardinowi za kreację tytułowego „Artysty” Michela Hazanaviciusa i chociaż konkurencja była silna (wśród kandydatów byli jeszcze George Clooney w adaptacji „Spadkobierców” Kaui Hart Hemmings w reżyserii Alexandra Payne’a, Brad Pitt za „Moneyball” i Damian Báchir za „Lepsze życie”), Francuz zasłużył na statuetkę oraz na to, aby nie pomijać tego ważnego dla filmoznawców dokonania.

Dla Oldmana bardzo ważne było, że na planie ponownie spotkał się z Tommym Lee Jonesem i Kevinem Costnerem. Pierwsze spotkanie tej trójki wybitnych aktorów miało miejsce na planie nie mniej doskonałego filmu Oliviera Stone’a - „JFK”. Obsada była zgodna także co do pozytywnej oceny Ariela Vromena jako reżysera wspomnianego filmu „Iceman: Historia mordercy”, chociaż ta opinia jest dyskusyjna. Reżyser, bazując na programie dokumentalnym HBO składającym się z cyklu wywiadów z osadzonym oraz książce Anthony’ego Bruno „The Iceman: TheTrue Story of a Cold-Blooded Killer”, próbuje wyjaśnić motywy człowieka, który stał się zabójcą na zlecenie. Jest to dość subiektywne spojrzenie, lepiej dla porównania zapoznać się z dokumentem, aby mieć własną opinię, zwłaszczazwłaszcza że film Vromena przypomina jego fabularną wersję skupioną na biografii, ale bez pogłębionego portretu psychologicznego postaci, którą genialnie portretuje Michael Shannon.

Warto również wspomnieć o aktorach z dalszego planu. Jordi Molla jako Xavier Heimdahl (nie Hemidahl, jak trafiło się w opracowaniu w jednej linii), hiszpański anarchista. Aktor wyznał, że inspiracją dla postaci był pisarz Eckhart Tolle, autor książek o duchowości. To był dobry trop Molli w przygotowaniu się do roli, ponieważ Heimdahl ukrywa się w jednym z kościołów. Odtwórca roli przyznaje czarnemu charakterowi rację odnośnie krytyki zastanego porządku i trudno nie zgodzić się z tą opinią. Antje Traue jako Elsa Mueller, partnerka Heimdahla, w podanych materiałach powoływała się na inspirację kreacją Fayne Dunaway w „Oczach Laury Mars” (1978) Irvina Kerschnera, która według niemieckiej aktorki była „elegancka i śmiertelnie niebezpieczna jednocześnie”. Warto dodać, że Laura Mars przede wszystkim sama była w niebezpieczeństwie, a nie stanowiła zagrożenia. Postać posiadała niezwykły dar, a wizje, jakich doświadczała, narażały jej życie. W efekcie, chociaż przygotowania aktorki są godne podziwu, to nie ma praktycznego przełożenia tych starań na efekt końcowy. Natomiast warto dodać, że policjanta, który miał strzec Mars przed mordercą, był nie kto inny, jak Tommy Lee Jones. Michael Pitt, pamiętny przestępca Justin Pendelton ze „Śmiertelnej wyliczanki”, gdzie partnerował Ryanowi Goslingowi, Sandrze Bullock I Benowi Chaplinowi, gra Jana Strooka (pseudonimie „Hollender”) - genialnego, aczkolwiek niemoralnego hakera, z którego umiejętności chce skorzystać Heimdahl. Pitt ponownie (aktor wystąpił w amerykańskiej wersji filmu Michaela Hanekego „Funny Games”) świetnie odnajduje się w roli niezrównoważonego człowieka, od którego podjętych działań zależy życie innych. Nie można przyznać, jak wynika z opracowania, że Amaury Nolasco jest dopiero wschodzącą gwiazdą. 45-letni aktor zdobył popularność w „Skazanym na śmierć”, ale pomiędzy rolą w „Transformers” a „Telenovelą” (podanymi niechronologicznie) zagrał także w: ekranizacji gry komputerowej „Max Payne” z tytułową rolą Marka Wahlberga, „Królach ulicy” Davida Ayera z Keanu Reevesem i Hugh Lauriem, „Opancerzonym” Nimróda Antala (twórcy genialnych „Kontrolerów”), serialu „Chase”, epizodycznie w serialu „Southland” (twórców odpowiedzialnych za „Brygadę ratunkową”), ekranizacji powieści Huntera S. Thompsona, „Dziennik zakrapiany rumem” z Johnnym Deppem oraz w „Szklanej pułapce 5”, także trudno opiniować, jakoby w swojej filmografii Portorykańczyk nie miał szans zagrać wcześniej z uznanymi gwiazdami. Nolasco, nawet grając role epizodyczne lub dalszoplanowe, jak w „Umyśle przestępcy”, zwraca na siebie uwagę widza.

Reżyserowi zależało na ukazaniu nietypowych miejsc w Londynie, co jest zabiegiem mniej powszechnym niż ujęcia charakterystycznych budynków w przedstawianiu lokacji, jednakże na początku akcji widzimy zdjęcia z lotu ptaka ukazujące London Eye, aby miejsce wydarzeń było znane. Należy ocenić, że zaplanowany zabieg udał się reżyserowi tylko częściowo. Trudno dać więc wiarę zapewnieniom reżysera, nie mniej jego filmy są technicznie dobrze wykonane, a zdjęcia dostarczają wrażeń estetycznych, co składa się na formalnie poprawną stylistykę Vromena.

Wydanie DVD jest bardzo dopracowane pod względem estetyki. Opracowanie zawiera wyjaśnienia twórców, jakie aspekty współczesnych badań neurologicznych stanowiły główne źródło wiedzy oraz inspiracji. Doug Cook i David Weisenberg, scenarzyści obrazu, upatrują w rozwoju medycy i technologii „Człowieczeństwa 2.0”, a w postaci Jericho „współczesnego Frankensteina”, który przede wszystkim stał się istotą czującą. Oprócz dołączonego wspomnianego obszernego opracowania, wydanie DVD  zawiera dodatkowo na płycie wybór scen, zwiastuny i zapowiedzi.


Recenzja powstała dzięki współpracy z Monolith Video – dystrybutorem filmu na DVD.