Gdyby mury tego miasta mogły mówić… [recenzja komiksu]
Arkadiusz Kajling | 2022-11-20Źródło: Informacja prasowa
Historię przedstawioną w powieści graficznej „Persepolis” moglibyśmy śmiało zacząć od słów „Dawno, dawno temu, w odległej krainie razem z kochającą rodziną mieszkała mała dziewczyna o imieniu Marjane…”, jednak na tym musielibyśmy zakończyć ten bajkowy prolog. Komiksowa forma opowieści, uproszczony styl rysunków, czarno-białe ilustracje oraz dziecięca bohaterka będąca jednocześnie narratorem tworzą iluzję publikacji stworzonej dla młodszych odbiorców słowa pisanego – nic bardziej mylnego. „Persepolis” to autobiograficzne i naoczne świadectwo przemiany kraju w państwo wyznaniowe, opowieść o wyniszczających naród wojnach, krwawych rewolucjach i nieludzkich systemach politycznych. Jednak przede wszystkim to prawdziwa historia o szukaniu swojego miejsca w świecie i drogi do osobistego szczęścia z dala od najbliższych oraz próba zachowania własnej odrębności kulturowej i tożsamości narodowej w zachodnim świecie.

Marjane Satrapi urodziła się 22. listopada 1969 w mieście Raszt, w północnym Iranie, jednak dzieciństwo spędziła w stolicy kraju – Teheranie, uczęszczając do tamtejszej francuskojęzycznej szkoły. Jej rodzice wyznawali liberalne poglądy i sprzeciwiali się rządom urzędującego monarchy, szacha Mohammada Rezy Pahlawi, który nie licząc się ze społeczeństwem chciał przekształcić Iran w nowoczesny kraj na wzór państw zachodnich, wprowadzając przy tym aparat represji wobec osób nieprzychylnych jego władzy. Marjane miała zaledwie dziesięć lat, gdy wybuchła irańska rewolucja islamska, doprowadzając do przekształcenia Iranu z monarchii konstytucyjnej w republikę islamską – towarzyszyły jej liczne i regularnie organizowane protesty, które pogłębiały destabilizację państwa, a wprowadzony stan wojenny doprowadził do jednej z największych demonstracji w stolicy, zwanej „Czarnym Piątkiem” (z uwagi na użycie pełnej siły wojska do jej krwawego tłumienia). Nastroje społeczne się radykalizowały, urzędująca władza całkowicie utraciła poparcie obywateli, a społeczeństwo w narodowym referendum poparło nacjonalistyczną republikę islamską. Od tej chwili wszystkie kwestie prawne, społeczne i polityczne miała rozstrzygać religia.

Cała pozycja została podzielona na cztery części, każda z nich składa się natomiast z kilkunastu krótkich podrozdziałów, które stanowią szereg wspomnień, a czasem anegdot układających się chronologicznie. Marjane opatruje często ironicznym komentarzem konkretne sytuacje ze swojej przeszłości, które z pozoru mogą śmieszyć, jednak skrywają też mroczną prawdę o ludzkiej naturze. Mimo, iż rodzina małej Marji była głęboko wierząca, dziewczynka wychowała się w nowoczesnej, inteligenckiej oraz (jak sama mówi) awangardowej  rodzinie i nie zdawała sobie sprawy z tego, co dzieje się w jej własnym kraju – do czasu, gdy poznaje historie prześladowań jej najbliższych. W nowym ustroju represje zaczynają dotykać jej osobiście – nie może już afiszować się ze słuchaniem zagranicznej muzyki (symbolem zachodniej dekadencji) oraz musi nosić hidżab. Komiks rozpoczyna historyjka zatytułowana właśnie „Chusta”, z której dowiadujemy się o pierwszych znaczących w życiu małej Satrapi zmianach – jej dwujęzyczna, laicka szkoła zostaje określona mianem symbolu światowego kapitalizmu; dziewczynki zostają odseparowane od chłopców, dodatkowo żeńska część uczennic zmuszona zostaje do noszenia nakrycia głowy, które szczelnie zakrywają włosy. 

Kolejne strony opisują trudne życie zgodne z nowym ładem w Teheranie oczami dorastającej dziesięciolatki, która razem z rodzicami buntuje się przeciwko niesprawiedliwej rzeczywistości (jej mama chodzi na demonstracje, a ojciec dokumentuje je robiąc zdjęcia), ale i dowcipne historyjki, będące wytworem dziecięcej wyobraźni – mała Marji chce zostać prorokinią, a wieczorami we śnie często udaje się na pogawędki z Bogiem. Wiele pomniejszych wydarzeń zapisało się głęboko w pamięci dziewczynki, jak dyskusje z wujkiem Anuszem, czy z ukochaną babcią – to właśnie dzięki nim poznajemy bolesne dzieje rodu Satrapi, nierzadko opatrzone opisami i rysunkami więziennych tortur (jak biczowanie, czy przypalanie rozgrzanym żelazkiem). Marjane nie potrafi pojąć wszystkich okropności związanych z reżimem, dlatego bierze je na logikę dziecka, co pozwala nam w prosty sposób zrozumieć problemy świata islamskiego, uwypuklając dodatkowo kontrast pomiędzy szarymi obywatelami Iranu, a religijnymi fanatykami. Różnice pomiędzy konserwatywnym wschodem, a liberalnym zachodem dostrzega sama pisarka, gdy wyjeżdża do szkoły w Austrii.

Zostawiając w tyle problemy opętanej wojną i islamską rewolucją ojczyzny, Marjane otwierając kolejny rozdział w swoim życiu napotyka jednak zupełnie nowe trudności. Pochodząca z Iranu nastolatka nie jest ochoczo akceptowana przez rówieśników, zrozumienie odnajduje dopiero w grupie outsiderów-punkowców, którzy zafascynowani są jej doświadczeniami i przeżyciami. Nie chcąc być społecznym wyrzutkiem, Satrapi, która staje się powoli kobietą zaczyna przeżywać kryzys tożsamościowy, czasami wręcz ukrywając swoje prawdziwe pochodzenie. Druga połowa autobiograficznego komiksu pisarki jest zdecydowanie dojrzalsza od swojego poprzednika – to tutaj doświadczenia irańskiej rzeczywistości po rewolucji są skonfrontowane z odmiennymi realiami zachodniej Europy, a reszta lektury to nowe spojrzenie autorki na Iran przez pryzmat swoich, już europejskich przeżyć (zakończone rozwodem małżeństwo, walka z depresją, czy przeprowadzka do Francji). Kłopoty sercowe i brak umiejętności dostosowania się do nietypowych dla niej warunków powodują, ze kobieta wraca do Iranu, gdzie musi stawić czoła życiu w zniewolonym kraju. Jednak z pomocą pełnej dystansu babci, Marjane stara się wyciągnąć praktyczne wnioski że swoich dotychczasowych doświadczeń przydatne w dorosłym życiu. Największą zaletą „Persepolis” jest to, ze historia w nim opowiedziana składa się z anegdot - autorka nie tworzy skomplikowanych konstrukcji fabularnych, lecz przedstawia ważniejsze lub zabawniejsze wycinki ze swojego życia, dzięki czemu pomimo trudnych tematów komiks czyta się szybko i z przyjemnością, a czytelnik ma szansę odnaleźć liczne paralele ze współczesnością i wyciągnąć lekcje, ucząc się na cudzych błędach.

Na koniec warto wspomnieć o filmie animowanym, który powstał w 2007 roku – obraz zadebiutował w Cannes i zdobył tam nagrodę specjalną jury, dzięki czemu o produkcji zrobiło się głośno. Marajane wyreżyserowała film we współpracy z francuskim twórcą i rysownikiem Vincentem Paronnaudem, a jego wizualny styl nawiązuje do powieści graficznej Satrapi. Utrzymany przez większą część trwania w czarno-białej tonacji i podążający ściśle za książkowym pierwowzorem z muzyką autorstwa Oliviera Berneta („Głosy”) film powstawał przez trzy lata, a nad rysunkami pracowało dwudziestu grafików – choć pierwotnie starano się odwieść irańską ilustratorkę od stworzenia animacji na rzecz filmu aktorskiego, Marjane nalegała na tę formę przekazu, by opowieść filmowa i jej bohaterowie byli uniwersalni, chcąc w ten sposób uniknąć „egzotycznej historii ludzi z dalekiego kraju, innych niż zachodnie społeczeństwo”. Wizja Satrapi zakładała dziś archaiczny wręcz styl ręcznej animacji - prosty, ale i naturalny z widocznymi, ludzkimi niedoskonałościami rysunkowych postaci. „Persepolis” okazało się artystycznym sukcesem, który zaowocował deszczem nominacji oraz nagród, w tym tej najważniejszej – nominacją do Oscara. Zdecydowanie chłodniejsze przyjęcie otrzymał w Iranie, gdzie z uwagi na nieprzychylność rządu i powiązanych z nim radykalnych ugrupowań mógł liczyć jedynie na ograniczoną dystrybucję w Teheranie, wcześniej trafiając pod ostre nożyce cenzury (wg przeciwników film propagował nierealistyczną wizję i dokonania islamskiej rewolucji, będąc obraźliwym w stosunku do samego Iranu oraz jego religii). W Polsce film dystrybuowany był przez firmę Gutek Film, która wprowadziła obraz na ekrany kin pod koniec stycznia 2008 roku, a trzy miesiące później wydała go również na płytach DVD.

WYDANIE KSIĄŻKOWE

Tegoroczne wydanie komiksu „Persepolis” to nie pierwsza edycja tej powieści graficznej w naszym kraju. Publikacja debiutowała na rynku wydawniczym już w 2006 roku jako „Persepolis: Historia dzieciństwa”, a jej kontynuacja „Persepolis: Historia powrotu” ukazała się rok później za sprawą wydawnictwa Post – obie części dostępne były w miękkich okładkach. W 2015 roku dzięki Egmont Polska doczekaliśmy się edycji zbiorczej w twardej oprawie, która od pewnego czasu jest już niedostępna w lokalnej dystrybucji – w tym roku wydawnictwo zdecydowało się na reedycję komiksu Marjane Satrapi, co zbiega się z 15. rocznicą premiery filmu animowanego, opartego na wspomnieniach pisarki. „Persepolis” wydano ponownie w twardej oprawie z nową szatą graficzną (podobną okładkę znajdziemy w wydaniach zachodnich). Wolumin posiada 352 strony w czarno-białej tonacji o wymiarach 17,5 na 25 cm i grubości ok. 3 cm.

OPIS WYDAWCY: Jedna z najbardziej znanych i wielokrotnie nagradzanych powieści graficznych na świecie! „Persepolis” to donośny głos sprzeciwu wobec narzuconego siłą religijnego reżimu. W komiksowej autobiografii Marjane Satrapi ukazuje początek rewolucji islamskiej w Iranie, swój kilkuletni pobyt w Wiedniu i powrót do kraju. Persepolis to dzieło uniwersalne, pełne niezwykle celnych obserwacji oraz obrazów, zabarwione zarówno humorem, jak i ironią czy nostalgią. Przed patosem chroni je jednak poczucie dystansu autorki, wspaniale współgrające z czarno-białymi, często symbolicznymi ilustracjami. „Persepolis” zostało wyróżnione nagrodą za scenariusz roku na Międzynarodowym Festiwalu Komiksu w Angoulême, a w 2007 roku powstała animowana adaptacja komiksu pod tym samym tytułem, która została nominowana do Oscara. Marjane Satrapi jest autorką komiksów i książek dla dzieci, reżyserką filmową i felietonistką. Mieszka w Paryżu.

Komiks, powieść autobiograficzna, uproszczona historia Iranu w wersji graficznej oczami dziecka. Bez względu jak postanowimy spojrzeć na „Persepolis” i w jakich kategoriach będziemy ją rozpatrywać, jedno jest pewne – nikt nie pozostanie obojętny wobec tej historii, opowiedzianej z punktu widzenia małej dziewczynki, która powoli wkracza w dorosłość buntując się przeciwko otaczającym ją zasadom, dyktowanym przez względy religijne. Można wręcz stwierdzić, że jest to baśń dla dorosłych, która choć utkana z bolesnych wspomnień i trudnych życiowych doświadczeń niesie ze sobą nadzieję na lepsze czasy. Gdy w 330 r. p.n.e. Aleksander Wielki zdobył Persepolis, serce starożytnej Persji (dziś Iranu), metropolia określana była jako „najbogatsze miasto pod słońcem”. Satrapi z przekorą tytułuje tak swoje dzieło, gdyż historia jej życia to nie tylko szukanie własnej utopii na świecie, ale i gorące pragnienie odnalezienia jej w progach własnego domu, w rodzimym Iranie. Rzeczywistość to nie bajka, ale przecież nikt nie zabrania nam w nie wierzyć.

Wydawca: Egmont Polska
Data wydania: 09.11.22
Wymiary: 17,5 x 25 x 3 cm
Oprawa: twarda
Stron: 352

Recenzowany komiks zakupicie w sklepie Rubico.