Idea rekonstrukcji cyfrowej historycznych klasyków kina bardzo mi się podoba. Pozwala odkryć znane dzieła na nowo, ukryte gdzieś w natłoku masowo nowo powstających produkcji i zestawienia ich wartości ze sobą. Pytanie brzmi: czy filmy, które kilkadziesiąt lat temu były okrzyknięte arcydziełami nadal nimi pozostają? Czy też są już tylko reliktami przeszłości, czy eksponatami muzealnymi jak niestety wiele już filmów Hitchcocka? Cyfrowa rekonstrukcja „Pancernika Potiomkina”, przeprowadzona pod nadzorem dwójki historyków- Enno Patalasa i Annę Bohn- przywróciła film niemal do jego pierworodnego stanu. Odnaleziono wszystkie wycięte sceny, wprowadzono 146 oryginalnych kart z napisami i odtworzono ścieżkę dźwiękową Edmunda Meisela.

,,Pancernik Potiomkin'' przez wielu historyków filmu uważany jest za kluczowe dzieło szkoły radzieckiej kina niemego. Choć powstał na zamówienie polityczne i realizował cele propagandowe to ze względu na swe niezwykłe walory artystyczne pozyskał ogromny światowy rozgłos. Ówczesne władze wielką uwagę przywiązywały do krzewienia rewolucyjnych tradycji, widząc w nich dla siebie ideologiczne i emocjonalne wsparcie. Dla upamiętnienia 20 rocznicy Rewolucji 1905 roku została powołana specjalna komisja rządowa, która w maju 1925 roku zaakceptowała projekt ukazującego przekrój rewolucyjnych wydarzeń scenariusza Niny Agadżanowej-Szutko i powierzyła Siergiejowi Eisensteinowi realizację wielkiego jubileuszowego filmu.

Na początku powstał scenariusz pt. Rok 1905, który zawierał wizję monumentalnej, rozpisanej na dziesięć części, historycznej epopei rozgrywającej się w wielu miejscach carskiego imperium. Do tych pełnych epickiego rozmachu zamierzeń młody wówczas twórca (27 lat) podchodził ze szczerym entuzjazmem. Jednak ze względu na zbliżający się jubileusz zdecydował się na szybką, na razie, realizację kilku epizodów mieszczących się w ramach jednego seansu filmowego. Latem rozpoczął zdjęcia w Moskwie, kontynuował je w Leningradzie, skąd na skutek złej pogody przeniósł się do Odessy. W czasie pobytu w Odessie Eisestein zmienił zupełnie koncepcję przygotowanego filmu. Odstąpił od idei dużego przekrojowego fresku i postanowił skupić się na charakterystycznym i bardzo dramatycznym fragmencie dziejów rewolucji, na słynnym buncie marynarzy pancernika ,,Kniaź Potiomkin Tawriczeskij''. W ciągu miesiąca, krótki epizod dotychczasowego scenariusza zawierający zaledwie 43 ujęcia, rozbudował oś w pełnospektaklowy scenopis.

Zdjęcia w Odessie i na dwóch okrętach w Sewastopolu- w tym na starym i wysłużonym o nazwie ,,Dwunastu Apostołów''(!)-trwały od końca września do grudnia. Potem były jeszcze trzy tygodnie wytężonej pracy nad montażem. Niezwykle podniosła premiera ,,Pancernika Potiomkina'' odbyła się 24 grudnia w Teatrze Wielkim w Moskwie na centralnej uroczystości obchodów ku czci Rewolucji 1905 roku. W czasie akademii Eisenstein kończył jeszcze montaż a Aleksandrow dowoził motocyklem kolejne rolki filmu. Na pokaz pokolorowano ręcznie na czerwono, klatka po klatce, obrazy flagi, którą zwycięzcy marynarze wciągają na maszt okrętu.

Film stylizowany jest na kronikę historycznych wydarzeń, ale posiada dużą siłę emocjonalnego oddziaływania osiągniętą głównie dzięki zastosowaniu zwartej i dynamicznej konstrukcji dramaturgicznej, według wzorca klasycznej pięcioaktowej tragedii. Film choć w założeniu był kronikalny to nie jest do końca zgodny z prawdą historyczną. Jedna dotyczy masakry, druga pozytywnego zakończenia. Nie było pacyfikacji ludności na prawdziwych schodach z miasta do portu; natomiast były liczne krwawo tłumione demonstracje w różnych miastach ówczesnej Rosji. Sekwencja schodów przynosi więc uogólniony obraz rozpraw caratu z własnym społeczeństwem. W przypadku zakończenia odstępstwo od faktów jest jeszcze większe. W rzeczywistości ,,Potiomkin'' spokojnie popłynął poza obszar rosyjski, zawinął do portu w Konstancy, gdzie Rumunii internowali załogę, a następnie wydali marynarzy władzom carskim. Triumfalny przejazd poprzez imperialną flotyllę jest więc artystyczną fikcją służącą gloryfikacji powstańczego zrywu i rewolucyjnej ideologii. Ale kino ma to do siebie, że często jest tylko marzeniem- niespełnionym jak mogłoby być pięknie, ale rzeczywistość nie zawsze raczy nas happy endem.

Bohaterem filmu- jak to określał Eisenstein- jest ,,proletariacka masa'', czyli zbiorowość, załoga zbuntowanego okrętu. W spektaklach teatralnych i w swojej kinowej trylogii- Strajk, Pancernik i Październik- hołdował artysta idei ukazywania ruchów społecznych i mechanizmów rewolucji poprzez działanie grup ludzkich. W konsekwencji tego, zarówno w Pancerniku jak i w pozostałych utworach cyklu, w obsadzie dominowali aktorzy niezawodowi.

Główne przesłanie filmu jest szlachetne i poruszające. Oto ludzie bezustannie gnębieni i upokarzani podnoszą głowy, buntują się przeciwko ciemiężycielom i spotykają się z powszechną solidarnością.Towarzyszy temu łatwość identyfikacji widza z rewolucjonistami, duża siła oddziaływania emocjonalnego i umiarkowany patos. 

,,Pancernik Potiomkin'' to znakomite zespolenie treści i formy. Zasadniczą rolę odgrywa odkrywczy i mistrzowski montaż.

W teorii Eisensteina istotą sztuki jest konflikt. W konsekwencji odchodzi od griffithowskiego epickiego ładu opowiadania na rzecz montażu dynamicznego. Ów dynamizm montażowy osiągany jest poprzez stałe operowanie kontrapunktem (marynarze-oficerowie, manifestanci-pacyfikujący żołnierze, pancernik-carska flota, okręt-nabrzeże) lub analogią (marynarze- ludność Odessy, buntownicy- załogi admiralskich okrętów). Symbolem precyzji montażu i siły jego oddziaływania emocjonalnego stała się w historii kina sześciominutowa sekwencja masakry na schodach odeskich. Oparta jest na kontrastach tematycznym (kaci-ofiary) i formalnym (zbliżenia-plany ogólne, spokój siepaczy- chaos uciekających), przeciwstawnym rytmie, narastającym przyspieszeniu tempa i ruchu. Epizod ten wielokrotnie był przedmiotem inspiracji i przetworzeń. Między innymi w filmach: ,,Nietykalni'' Briana de Palmy i ,,Deja vu'' Juliusza Machulskiego.

Na sukces Pancernika złożyły się też znakomite zdjęcia Eduarda Tisse, paradokumentalne lecz z elementami ekspresji, dokładne w ukazywaniu grup ludzkich i znaczących szczegółów. Przepiękne są zdjęcia okrętów stacjonujących w porcie nocą. Tutaj każdy kadr jest jak artystyczne czarno-białe zdjęcie wyszlifowane do maksimum. Odpowiednio wycieniowane i zachowujące idealną kompozycję.

To teraz odpowiedź na pytanie:- czy ,,Pancernik Potiomkin'' nadal pozostaje arcydziełem i czy jego przekaz się nie zestarzał? Według mnie to ciągle ponadczasowe arcydzieło- wręcz nowoczesne. Szczególnie za sprawą absolutnie genialnego montażu. Nie znam żadnego współczesnego filmu, który by choć w połowie dorównywał temu filmowi, w tej kwestii. Zważywszy na fakt, że dziś filmowcy mają do tego celu niezwykle inteligentne programy komputerowe. Świadczy to też o tym, że to nie rozwinięta technologia decyduje o wielkości danego filmu, ale człowiek, który za nim stoi. Jego umiejętność patrzenia, pomysłowość, wyobraźnia, pewien rodzaj energii, którą wtłacza do swojego dzieła. Można mieć wątpliwości co do już przestarzałej, nieco patetycznej gry aktorskiej, która dziś może mieć wręcz komiczny odbiór, ale nie można mu odmówić ciągle dużej dawki emocji.

Jeszcze o czymś mówi ten film- choć jest niemy, że największą siłą filmu jest obraz. I nawet najbardziej inteligentne czy ostre dialogi nie potrafią przekazać tyle treści, co odpowiednio zobrazowana historia. Nikt nie chce oglądać ,,gadających głów'', ale już głowy, które działają i wyrażają mimiką emocje wydają się przekonujące.

Choć film powstał w 1925 roku jego prawda historyczna się nie zestarzała. Historia lubi się powtarzać i nie ma co do tego wątpliwości. Wystarczy spojrzeć na naszą, by zobaczyć podobny mechanizm działania do jeszcze nie tak odległej historii. Przekaz też jest bardzo jasny: czasem warto się postawić, przeciwstawić niesprawiedliwości, bo ludzie potrafią się jednoczyć, ale potrzebują iskry, która może zmienić kolej rzeczy.