Jak zachowa się człowiek w ekstremalnej dla niego sytuacji? Czy to możliwe, aby spokojny, normalny mężczyzna w ciągu kilku dni zamienił się w brutalnego oprawcę ze skłonnościami do zachowań sadystycznych? Ile czasu potrzeba, aby poprzez totalne podporządkowanie człowieka złamać jego psychikę? Odpowiedzi na te pytania starali się znaleźć pomysłodawcy pewnego amerykańskiego eksperymentu naukowego. Wyniki nawet dla nich okazały się szokujące. Szokujące na tyle, że niemiecki reżyser Oliver Hirschbiegel owy eksperyment postanowił uczynić tematem swojego filmu.

Tarek, młody taksówkarz, odpowiadając na ogłoszenie w gazecie zgłasza się na ochotnika do udziału w eksperymencie naukowym. Wraz z dziewiętnastoma innymi mężczyznami zostaje zamknięty w specjalnie wybudowanym małym więzieniu. Losowo podzieleni na strażników i więźniów mężczyźni początkowo traktują całą sytuację jako dobrą zabawę. Bardzo szybko jednak nieposłuszeństwo i lekceważący stosunek więźniów do drugiej grupy wywołuje irytację i gniew strażników, którzy postanawiają zapanować nad sytuacją i zdobyć porządany autorytet. Problem w tym, że ich metody z każdą godziną stają się coraz bardziej drastyczne, a cały eksperyment zaczyna wymykać się spod kontroli...

Scenariusz do „Eksperymentu” powstał w oparciu o powieść Mario Giordano, która z kolei jest inspirowana prawdziwymi wydarzeniami ze Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1971 naukowcy przeprowadzili kontrowersyjne badania nazwane „Stanford Prison Experiment”. Grupa młodych mężczyzn, podzielonych na przełożonych (strażnicy) i poddanych (więźniowie), została zamknięta w warunkach możliwie najlepiej oddających realia prawdziwych zakładów karnych. Ku zdziwieniu i równocześnie przerażeniu naukowców, już po kilku dniach zaobserwowano u badanych tak skraje zachowania, że planowany na dwa tygodnie eksperyment musiał zostać przerwany. Fakt, iż filmowa historia wydarzyła się w rzeczywistości, jest na tyle przerażający, że naprawdę ciężko w niego uwierzyć. Zachowanie strażników ukazuje bowiem najgorszą naturę człowieka, która w ekstremalnych warunkach bierze górę nad wszelkimi zasadami moralnymi czy normami społecznymi. Część z nich pod pretekstem utrzymania porządku zaczyna poniżać i znęcać się psychicznie nad więźniami. Reszta, mimo iż nie zgadza się z zachowaniem kolegów, nie ma w sobie wystarczająco dużo odwagi, aby przeciwstawić się ich czynom. Odgrywający role skazanych szybko doprowadzeni zostają natomiast na skraj załamania nerwowego, przez co zaczynają wierzyć, że naprawdę są więźniami, a jedyną drogą do uniknięcia kolejnych upokorzeń jest ślepe posłuszeństwo. Jak daleko jest w stanie posunąć się człowiek w swoim okrucieństwie, jeśli tylko jest w stanie w jakikolwiek sposób sobie je usprawiedliwić (utrzymaniem porządku, zdobyciem szacunku)? Czy rzeczywiście w ciężkich sytuacjach ludzkim zachowaniem kierują zwierzęce instynkty, czy ciągle jest ono wynikiem naszego świadomego wyboru? Film Hirschbiegela stawia wiele pytań, na które odpowiedzieć musimy sobie jednak sami.

Bardzo dobrze w „Eksperymecie” spisali się aktorzy. Reżyser, pomijając grającego Tareka Moritza Bleibtreu'a, starał się zatrudnić postacie mało znane w Niemczech, aby widzowie mogli skoncentrować się na ich zachowaniu, a nie kierować się wcześniejszymi sympatiami. Dwudziestu aktorów, wcielających się w strażników i więżniów, znakomicie poradziło sobie ze swoim zadaniem - bardzo naturalnie oddali początkowe lekceważące podejście do eksperymentu, które z każdą chwilą zmienia się w coraz większe zaskoczenie, niedowierzanie, a w końcu w całkowite przerażenie. 

Niemiecki dramat nie jest niestety pozbawiony także wad. Największą jest, zdecydowanie  niepotrzeby i nic nie wnoszący do fabuły, wątek romantyczny. Po co w ogóle znalazł się w filmie? Ciężko powiedzieć. Jedyną rolą jaką spełnia jest bowiem tłumienie całego napięcia, jakie wytworzone zostaje w scenach przedstawiających przebieg eksperymentu. Domyślam się za to, dlaczego twórcy filmu zdecydowali się na o wiele tragiczniejsze zakończenie, niż miało to miejsce w rzeczywistości - w celu wywołania jeszcze większego szoku. Wydarzenia z Paolo Alto (tam przeprowadzone zostało badanie) są jednak na tyle zatrważające, że nawet bez krwawego finału taki sam efekt zostałby osiągnięty. A tak niepotrzebnie pod sam koniec filmu oręże do ręki dostają krytycy, którzy zarzucić mogą zakończeniu (słusznie zresztą) zadziwiający brak logiki.

Mimo kilku wad „Eksperyment” naprawdę warto zobaczyć. Opisana w nim historia, którą napisało życie, już na papierze wywołuje niesamowite emocje, a świetna gra aktorska w filmie Hirschbiegela tylko je potęguje. Jestem pewny, że film ten nikogo nie pozostawi obojętnym, a wydarzenia których świadkiem jest widz, jeszcze na długo pozostaną w jego pamięci.